Phát triển Phật giáo của chúa Nguyễn trong cuộc Nam tiến
Lãnh thổ Đàng Trong ban đầu chỉ gồm hai trấn Thuận Hoá và Quảng Nam. Với xu thế phát triển mở mang bờ cõi, các chúa Nguyễn tiến về phía Nam khởi đầu một Vương triều cát cứ ở Đàng Trong.
Lãnh thổ Đàng Trong ban đầu chỉ gồm hai trấn Thuận Hoá và Quảng
Chùa Tiên - Nguyễn Hoàng, năm Tân Hợi (1611), đưa quân vào đánh Chiêm Thành mở rộng lãnh thổ đến Phú Yên. Năm 1693 chúa Nguyễn Phúc Châu mở cuộc tấn công đánh chiếm hết vùng Phan Rang, Vương Quốc của Champa.
Đến năm 1698 vua Nguyễn Phúc Châu lại đưa quân vào đánh chiếm một vùng đất khá rộng của Thủy Chân Lạp, mở bờ cõi đến tận vùng Đồng Nai, Mỹ Tho.
Năm 1708, thế lực chúa Nguyễn rất mạnh, Mạc Cửu (tướng nhà Minh không chịu thần phục nhà Thanh-Trung Quốc) đã quy nạp vùng đất Hà Tiên gồm Kiên Giang, Minh Hải đang cát cứ cho chúa Nguyễn. Năm 1757, chúa Nguyễn Phúc Khoát lại chiếm hết vùng đất còn lại của Thủy Chân Lạp.
Như vậy, lãnh thổ xứ Đàng Trong bấy giờ trải dài từ sông Giang cho đến tận vùng Hà Tiên, làm chủ hết vùng đồng bằng Nam Bộ hay miền
Ngay khi chúa Nguyễn Hoàng vào cát cứ ở Đàng Trong đã chăm lo phát triển mở rộng đất đai; vừa làm cho vùng đất này trở nên trùø phú vừa lo vũ khí, lương thực chống lại chúa Trịnh. Là người Phật tử thuần thành, chúa Nguyễn Hoàng xây dựng chùa trên đồi Hà Khê (huyện Hương Trà, xứ Thuận Hoá) ứng theo giấc mộng được sự chỉ bảo của Tiên Bà (1601) mà đặt tên là chùa Thiên Mụ. Chùa còn trùng tu chùa Sùng Hoá (1602), lập chùa Bửu Châu ở Trà Kiệu - Quảng Nam (1607), lập chùa Kính Thiên ở Xã Thuận Trạch (Quảng Bình) và trọng đãi các bậc Thiền Tăng.
Hấu hết các chúa Nguyễn đều là những Phật tử mộ đạo, hộ trì chăm lo phát triển Phật Giáo ở Đàng Trong như là chỗ dựa tinh thần trong sự nghiệp
- Chúa Nguyễn Hoàng là chúa Tiên (-1613)
- Chúa Nguyễn Phúc Nguyên là chúa Sãi - chúa Phật (1613-1635)
- Chúa Nguyễn Phúc Lan là chúa Thượng (1635-1648)
- Chúa Nguyễn Phúc Tần là chúa Hiền (1648-1687)
- Chúa Nguyễn Phúc Trăn là chúa Nghóa (1687-1691)
- Chúa Nguyễn Phúc Châu là chúa Minh hoặc Quốc Chúa (1691- ).
Năm 1687-1691, chúa Nghĩa - Nguyễn Phúc Trăn đã thỉnh thêm các thiền sư danh tiếng từ Trung Hoa sang Đàng Trong truyền bá dòng thiền Lâm Tế như: Nguyên Thiều - Siêu Bạch, Minh Hoàng - Tử Dung, Minh Hải - Pháp Bảo... và dòng thiền Tào Động như: Hoà thượng Thạch Liêm, Hưng Liêm... nhờ đó mà Phật Giáo ngày càng hưng thành.
Rằm tháng giêng năm Ất Hợi (
Cảnh Bụt từ xưa chúa Nguyễn xây
Cửa son điện ngọc phủ rêu đầy
Một đời tươi sáng còn cây cỏ
Muôn thưở mưa hoa kết điện đài
Sơn thủy ngoài hiên mây ngã bóng
Đi về trước ngõ cánh buồm bay
Tích tiên chuyện cũ truyền Thiên mụ
Hồn mộng mơ màng trở lại đây.
Các chúa về sau như: Ninh Vương – Nguyễn Phúc Trú, Võ Vương – Nguyễn Phúc Khoát ... đều là những vị học Phật, nhiệt thành hổ trợ các Thiền sư tuyên dương Phật Pháp. Như được thấy trong những vần thi kệ cảm hứng của chúa Nguyễn Phúc Châu – Hưng Long hiệu Thiên Tung Đạo Nhân:
Đất Việt phương
Ngôi chùa tráng lệ, chừ trời chiếu cửa thiền
Tự tánh thanh tịnh, chừ suối tiên mật ngọtt
Đất nước an ổn chừ bốn cảnh thanh nhàn
Pháp hóa vô vi chừ Nho Phật đồng hàng
Viết lời cảm khái chừ nhân quả xoay vần
Dựng bia lưu dấu chừ lòng thành còn mãi.
tS. Thích ĐỨc TrưỜng
